Fundator Nagrody Nobla – postać nietuzinkowa i człowiek renesansu

Kim był fundator najsłynniejszej nagrody dla naukowców? Na pewno człowiekiem bardzo zdolnym, bo swoimi talentami mógłby obdarzyć kilka osób. Jednak z obawy przed wybuchem podczas jego prac z nitrogliceryną, ludzie nie chcieli koło niego mieszkać, co mu nie przeszkadzało, bo ludzi nie lubił. Zwykł mawiać, że prawdziwy człowiek jest z zasady kłamcą.

Alfred Bernhard Nobel urodził 21 października 1833 r. w Sztokholmie. Jego ojciec Immanuel Nobel był inżynierem i wynalazcą, a matka Andrietta Ahlsell pochodziła z dobrze sytuowanej rodziny.

ŻYŁKA PO OJCU

W roku narodzin Alfreda jego rodzice zbankrutowali i wyemigrowali do Finlandii, a gdy miał dziewięć lat, zamieszkali w Rosji. Wkrótce ojciec stał się bogatym człowiekiem – produkował broń dla armii rosyjskiej oraz zajmował się wynalazkami, które wykorzystywał w swych fabrykach. Zdaniem historyka nauki prof. Jana Piskurewicza z Instytutu Historii Nauki PAN Nobel odziedziczył swoją „żyłkę” wynalazcy po ojcu.

CZŁOWIEK RENESANSU

Alfred Nobel był zainteresowany nie tylko nauką, ale i sztuką. Pisał wiersze zarówno w języku szwedzkim, jak i angielskim. Ich tematem przewodnim była samotność, melancholia i sens życia. W jego bibliotece było 2600 dzieł.

WYBUCHOWA MIESZANKA

„Przy pracach związanych z nitrogliceryną w zakładach Nobla doszło do wybuchu, w wyniku którego zginął najmłodszy brat Nobla. Podobno najbardziej utalentowany. Natomiast ojciec dostał wylewu i musiał od tej pory się oszczędzać” – powiedział prof. Piskurewicz. Alfred Nobel chciał kontynuować prace rozpoczęte wraz z ojcem. Kupił więc barkę i swoje laboratorium urządził na wodzie. Eksperymentował zresztą zawsze i wszędzie.

STWORZENIE DYNAMITU

Dokonał tego, mieszając groźną i niestabilną nitroglicerynę z tzw. ziemią okrzemkową. W połączeniu z wynalezionym również przez niego specjalnym zapalnikiem dynamit stał się stosunkowo bezpiecznym i łatwym w użyciu materiałem wybuchowym, a jednocześnie przebojowym towarem. „Nobel zakładał fabryki w wielu krajach. Miał chyba 16 fabryk, jeśli nie więcej” – podkreślił prof. Piskurewicz.

ŻYCIE PRYWATNE

Alfred Nobel nigdy się nie ożenił. W 1876 r. umieścił w wiedeńskiej gazecie ogłoszenie: „Bardzo bogaty, wykształcony mężczyzna zamieszkały w Paryżu pozna biegłą w językach damę w podobnym wieku, by zatrudnić ją jako sekretarkę”. Na ogłoszenie odpowiedziała młoda hrabina Bertha Kinsky. Po dwóch tygodniach porzuciła posadę u Nobla i wyszła za mąż. Nobel był zafascynowany poglądami Berthy na temat pokoju i tym, jak angażowała się politycznie. Jej działalność zainspirowała go do ufundowania pokojowej nagrody i to właśnie Bertha von Suttner, bo tak nazywała się po mężu, została jej pierwszą laureatką w 1905 roku.

Kilka miesięcy po tym, jak Bertha wyszła za mąż, Alfred szukał pocieszenia w ramionach młodziutkiej Sofie Hess, która była całkowitym przeciwieństwem byłej sekretarki. Sofie nie miała żadnego wykształcenia, pracowała w kwiaciarni. Być może dlatego Alfred trzymał w tajemnicy ich trwający 15 lat romans.

TESTAMENT I ŚMIERĆ

Alfred Nobel zmarł na atak serca 10 grudnia 1896 r. w swoim domu w San Remo.

Zgodnie z jego testamentem spadkobiercą majątku została Szwedzka Akademia Nauk. Mimo iż testament został zakwestionowany przez spadkobierców, ostatecznie 19 czerwca 1900 r. powstała Fundacja Nobla, która jest odpowiedzialna za przyznawanie prestiżowej nagrody jego imienia.

Jest ona przyznawana od 1901 r. za wybitne osiągnięcia w pięciu kategoriach:  w dziedzinie fizyki, chemii,  literatury, a także za działalność na rzecz pokoju na świecie. Od 1969 r. Nagroda Nobla jest także przyznawana w dziedzinie ekonomii. Nastąpiło to z okazji 300-lecia Centralnego Banku Szwecji, który jest fundatorem nagrody w tej kategorii. Nobel nie wyjaśnił, dlaczego ustanowił nagrody akurat w tych dziedzinach, ale możemy się tego domyślać. Sam był fizykiem i chemikiem. Miał słabe zdrowie, więc wiedział, jak ważna jest medycyna. Co do literatury, nie wszyscy wiedzą, że Nobel zajmował się również twórczością literacką.

PATENTY

Alfred Nobel w ciągu swojego życia zastrzegł aż 355 patentów, jednak do jego największych osiągnięć należało wynalezienie dynamitu. W 1864 r. otworzył w Szwecji pierwszą firmę wytwarzającą ten materiał wybuchowy. W następnych latach jego działalność produkcyjna rozszerzyła się na takie kraje jak Norwegia, Niemcy, USA, Francja oraz Wielka Brytania.

WIEDZIAŁEŚ?

Co ciekawe, Alfred Nobel nie ukończył żadnej z prestiżowych ani uznanych wyższych szkół, mimo to opanował język włoski, francuski, szwedzki i niemiecki.

CYTATY ALFREDA NOBLA

• „Mój dynamit lepiej przyczyni się do pokoju niż tysiąc światowych kongresów. Kiedy człowiek zrozumie, że całe armie mogą zostać unicestwione, to będzie mógł żyć w wiecznym pokoju.”
• „Jeśli mam tysiąc pomysłów i tylko jeden okazuje się dobry, jestem zadowolony…”
• „Można bez przesady stwierdzić, że obserwacja i poszukiwanie podobieństw i różnic są podstawą wszelkiej ludzkiej wiedzy…”

Fakt, iż Nobel – z przekonania pacyfista – zawdzięczał swoją fortunę „narzędziom śmierci”, był dla niego wielkim problemem natury moralnej.

Rzekł Alfred Nobel: – I na co mi tu

Pieniądze, które mam z dynamitu?

Mam przepić? Będę pluł sobie w brodę…

Lepiej przeznaczę je na nagrodę!*

Nagrody jego imienia wręczane są co roku 10 grudnia, czyli w rocznicę śmierci.

Kinga Siewierska

* Edward Clerihew Bentley, Biografie dla początkujących, „Dekada Literacka” 1993, nr 5 (65), tłum. Stanisław Barańczak.